جایگاه مثل در معرفت شناسی و هستی شناسی سهروردی قسمت دوم
پژوهشگر: احسان رحیم پور
زیر نظر استاد دکتر حسینی شاهرودی
جایگاه مُثل در نظام هستى
براى آشنایى با جایگاه مُثل در نظام هستى، بایسته است به این مسائل توجه شود:
1. چینش و ترتیب کل هستى: 2. ارتباط مُثل با خداى متعال و مراتب عالى‏تر وجود (در صورتى که مراتبى عالى‏تر از مُثل در کار باشد)؛ 3. ارتباط مُثل با یکدیگر؛ 4. ارتباط مُثل با مراتب پایین‏تر وجود، به ویژه جزئیات و افراد مادى خود.
به طور طبیعى، با توجه به مباحث مزبور، مى‏توان انتظار داشت پس از بررسى‏هاى لازم، تصویرى روشن از جایگاه مُثل در نظام هستى به دست آید. از آنجا که بناست محور اصلى در مقاله حاضر، دیدگاه‏هاى شیخ اشراق باشد، تنها نگرش وى را مرور خواهیم کرد.
نگاه شیخ اشراق به مُثل در نظام هستى
1.چینش و ترتیب کل هستى
بنابر آنچه از گفته‏هاى شیخ اشراق برمى‏آید، همه موجودات عالم یا باواسطه یا بى‏واسطه از «نورالأنوار» صادر مى‏شوند:
فنورالأنوار هو الفاعل الغالب مع کلّ واسطه.... والقائم على کلّ فیض فهو الخلّاق المطلق مع الواسطه وبدون الواسطه، لیس شأن لیس فیه شأنه على انّه قد یتسامح فى نسبة الفعل الى غیره(17)
آنچه از نورالانوار بى‏واسطه صادر مى‏شود معلول نورى مجرّدى بیش نیست که همان «نور اقرب» باشد. از نورالانوار، نه معلولِ نورىِ دیگر و نه هیچ معلول ظلمانى و مادى صادر نمى‏شود(18). در واقع، کثرات از نور اقرب و انوار بعدى صادر مى‏شوند. از نور اقرب، هم نورى مجرّد و هم برزخ (جسم) ظلمانى صادر مى‏گردد. نور اقرب به سبب فقر ذاتى و غنایى که به واسطه نورالانوار دارد، منشأ این کثرت مى‏شود. در واقع، نور اقرب به سبب مشاهده نورالانوار و به اعتبار غنا و وجوبش از ناحیه نورالانوار، نور مجرّد دیگرى را پدید مى‏آورد و با تعقّل، و ظهور فقر ذاتى‏اش براى او و نیز مشاهده ظلمت و کاستى‏اش در برابر جلالت و عظمت نورالانوار منشأ صدور برزخ اعلا، که برزخى بزرگ‏تر از آن نیست، یعنى برزخ محیط مى‏شود(19).
به این ترتیب، برزخ محیط، سایه او و نور قاهر مجرّد، ضوء اوست، و سایه‏اش به دلیل ظلمت فقر اوست و مراد از ظلمت در اینجا چیزى نیست مگر «آنچه ذاتا نور نیست(20)». در مرتبه پس از نور اقرب، انوار قاهره طولى قرار دارند که به ترتیبى ویژه موجود مى‏شوند. طولى بودن آنها به این معناست که میانشان رابطه تشکیکى و علّى وجود دارد و هر عقل قاهرى، منشأ صدور عقل پایین‏تر از خود است. برخلاف تلقّى برخى، شمار این عقول طولى منحصر در ده، بیست، صد و یا دویست نیست(21)
از انوار قاهره طولى، انوار قاهره عرضى (مُثل افلاطونى) و فلک ثوابت صادر مى‏شود(22). از انوار قاهره عرضى (ارباب اصنام) نیز همه مراحل و مراتب پایین‏تر، یعنى عالم مثال منفصل (عالم اشباح مجرّده)، نفوس متعلّق به ماده، و موجودات مادى شامل عالم عناصر، مرکبات عنصریه و هر آنچه تحت فلک ثوابت است، صادر مى‏شود(23).
2. ارتباط مُثل با خداى متعال
براى داشتن درکى درست از ارتباط مُثل با خداوند یا همان نورالانوار در نگرش سهروردى، مى‏بایست به چند نکته توجه کرد:
 1- مُثل افلاطونى همان انوار قاهره عرضى‏اند که با انوار قاهره طولى، نور اقرب، و نورالانوار همگى در حقیقت نورى مشترک‏اند، و در عین حال، همگى بسیط‏اند. به این ترتیب، اشتراک در حقیقت و بساطت از یک‏سو، و اختلاف مرتبه‏اى که میان این انوار هست از سوى دیگر، شیخ اشراق را به طرح نظریه تشکیک در میان انوار کشانده است(24).
2-نور عالى که در مرتبه‏اى بالا قرار دارد، نسبت به نور دانى که در مرتبه پایین‏تر است قهر دارد و نور دانى به نور عالى عشق مى‏ورزد. بالطبع، نورالانوار چون بالاترین مرتبه نورى است، نسبت به همگان قهر دارد، ولى به چیزى عشق نمى‏ورزد(25).
3-نورالانوار، بلکه هر نور عالى، انوار پایین‏تر را به نفس اشراق و اضافه اشراقیه ایجاد مى‏کند و چنان نیست که در جریان اشراق، چیزى از نورالانوار جدا شود و به نور پایین‏تر بپیوندد(26).
4- با توجه به اینکه از نورالانوار تنها یک معلول نورى مجرّد صادر مى‏شود و میان صادر اول (نور اقرب) و انوار قاهره عرضى (مُثل) انوار طولى واسطه‏اند، ارتباط نورالانوار (خداى متعال) با مُثل باواسطه است و این واسطه‏ها همگى نورى‏اند(27).
اکنون مى‏توان به طور خلاصه رابطه هریک از مُثل را با خداى متعال چنین تصویر کرد: حقیقت هریک از مُثل با حقیقت الهى (جل شأنه) و دیگر مبادى عالیه از یک سنخ، و نورى است؛ هرچند میان ایشان اختلاف به قوت و ضعف (تشکیک) وجود دارد. مُثل به اضافه اشراقیه خداوندى موجودند، و شعاع و پرتوى از حضرت نورالانوارند؛ مقهور خداى متعال‏اند و به حضرت حق (جلّت عظمته) عشق مى‏ورزند؛ چنان‏که به مبادى عالیه که وسایط فیض الهى و عوامل تحقق آنهایند محبّت دارند.
3.ارتباط مُثل با مبادى عالیه وجود
چنان‏که پیش‏تر دیدیم، رابطه مُثل با دیگر حقایق نورى، رابطه تشکیکى، و کمال و نقص است. مُثل، مقهور مراتب نورى بالاتر از خود ـ یعنى انوار قاهره طولى ـ هستند که به اضافه اشراقیه توسط آنها به وجود آمده‏اند و در عین حال، به آن مراتب عالى عشق مى‏ورزند.
آنچه در این بخش مى‏افزاییم نحوه صدور مُثل از قواهر عالیه است. همان‏گونه که گذشت، از نورالانوار، تنها یک معلول نورى بى‏واسطه، یعنى نور اقرب صادر مى‏شود و در واقع، صدور کثرت، از نور اقرب با صدور برزخ محیط و نور مجرّد بعدى آغاز مى‏شود. از آنجا که مُثل فراوان‏اند، بایستى میان انوار عرضى (مُثل) و نور اقرب وسایطى پرشمار که در عین حال داراى جهاتى متعددند، قرار داشته باشد تا منشأ صدور کثرات مُثل شود. به همین روى، شیخ اشراق در انوار قاهره طولى سه جهت را تصویر مى‏کند:
1.جهت غنا و وجوب، که به لحاظ مشاهده نورالانوار و جلالت و عظمتش حاصل مى‏شود. به این جهت و نیز به لحاظ اشراقات کاملى که از مراتب عالیه انوار مى‏تابد، انوار قاهره بعدى صادر مى‏شوند.
2.جهت مجموع انوار قاهره و مشارکت‏هاى شعاع‏ها و اشراقات قوى به لحاظ استغناى آنها. همین جهت است که منشأ صدور انوار قاهره عرضى (مُثل) با کثرتى که دارند مى‏شود.
3.جهت مجموع انوار قاهره، شعاع‏ها و اشراقات ضعیف به لحاظ فقر آنها، که منشأ صدور کثراتى دیگر در عالم مى‏شوند.
4.ارتباط مثل با یکدیگر
ارتباط مُثل با یکدیگر را از سه زاویه مى‏توان بررسى کرد: 1. علم و آگاهى مُثل درباره یکدیگر؛ 2. علیت داشتن یا نداشتن مُثل نسبت به یکدیگر؛ 3. وجود تشکیک و مراتب مختلف در میان آنها. درباره علم و آگاهى، از آنجا که همه مُثل، موجوداتى نورى و مجرّد (غیرمادى) هستند نسبت به هم علم حضورى و شهودى دارند؛ زیرا حجاب و مانع مشاهده حضورى در جایى است که ماده، جسمانیت و بُعد در کار باشد؛ ولى در مجرّدات از این امور خبرى نیست.
درباره علیت نیز باید گفت مُثل یا عقول (انوار) متکافئه، هیچ کدام علیتى نسبت به دیگرى ندارد و واسطه ایجاد دیگرى نیست. به همین روى، به آنها نام انوار متکافئه را داده‏اند؛ در برابر انوار قاهره طولى که به دلیل وجودبخشى برخى به برخى دیگر، نام انوار قاهره طولى را برایشان برگزیده‏اند. با این‏همه، نوعى تشکیک و اختلاف مرتبه در میان مُثل حاکم است که حاکى از شدت و ضعف وجودى آنهاست؛ شدت و ضعفى که به گونه علّى و معلولى نیست.
شاید بجا باشد با توجه به این تفاوت تشکیکى و نیز آشنایى با اقسام مُثل، بحث را ذیل زیرعنوانى جدا، پیگیرى کنیم.
1ـ4. عقول عرضیه، اقسام آن و تشکیک در آن: ارباب انواع که هر کدام کار تدبیر افراد نوع خود را برعهده دارند، در شرف و قوت اختلاف، و برخى بر برخى دیگر در مرتبه فزونى دارند. شمارى به دلیل همین قوت بیشتر، براى ارتباط با افراد نوع خود نیازمند واسطه‏اند؛ براى نمونه رب‏النوع انسان با وساطت نور مدبر، یعنى همان روح و نفس انسانى با افراد خود ارتباط برقرار مى‏کند. برخى ارباب انواع دیگر که ضعیف‏ترند بدون هیچ واسطه‏اى با افراد نوع خود مرتبط‏اند.
سهروردى در این‏باره مى‏گوید عقول نازله و داراى مرتبه پایین‏تر وجودى، برخى مرتبه‏اى نزدیک به نفوس ـ که از حیث وجودى پایین‏تر از مثل‏اند ـ دارند؛ زیرا انوار عقلى هر اندازه که از مراتب عالیه تنزل کنند و از نورالانوار دور افتند، ضعیف‏تر مى‏شوند و به‏عکس هر چقدر صعود کنند شدت وجودى فزون‏ترى مى‏یابند. برخى حتى از فرط نزول در افق عالم نفس قرار گرفته، گویى نفس ناطقه مى‏شوند. این تنزّل و در نتیجه، نقصان نور تا آنجا ادامه مى‏یابد که حقیقت نورى به حقیقتى غیرقائم به‏نفس، همانند انوار عارضى، مى‏انجامد؛ چنان‏که از میان نفوس، برخى در تعلقشان به بدن و تصرف در آن به واسطه‏گرى روح نفسانى، مانند نفوس حیوانات، نیازمندند؛ ولى بعضى دیگر، همانند نفوس نباتى، به دلیل شدت نقصانشان، حاجتمند چنین واسطه‏اى نیستند.
از جمله معدنیات نیز برخى، مانند مرجان، نزدیک به گیاهان‏اند و از جمله گیاهانْ شمارى، همانند نخل، نزدیک به حیوانات، و از حیواناتْ گروهى، همچون میمون، در کمال قوّه باطنى [تفهیم و تفهم] و قوایى دیگر مانند قوّه سخن‏گویى نزدیک به انسان‏اند.
به این ترتیب، مراتب پایین‏تر هر طبقه‏اى نزدیک [و متصل] به طبقه پایینى، و به‏عکس، مراتب بالاى همه موجودات در هر طبقه‏اى که هستند، نزدیک به طبقه بالاتر است.
5.ارتباط مُثل با مراتب پایین‏تر وجود
مراتب پایین‏تر وجود نسبت به انوار قاهره عرضیه (مُثل) عبارت‏اند از: 1. عالم مثال و اشباح مجرّده؛ 2. نفوس (مانند نور اسفهبدى)؛ و 3. عالم ماده و جزئیات و افراد هریک از انواع مادى. از این‏رو، لازم است ارتباط مُثل با هریک از مراتب مادون به شکل جداگانه کانون توجه قرار گیرد.
1ـ5. ارتباط مثل با عالم مثال: عالم مثال که گاه از آن با تعابیرى چون «صور معلّقه»، «اشباح مجرّده»، «صور شبحیه» و «مُثل خیالیه» یاد مى‏شود متفاوت با مُثل افلاطونى است و این دو، یک حقیقت نیستند. شاید پیش‏تر به تفاوت‏هاى این دو عالم بپردازیم، ولى آنچه اینجا بررسى مى‏کنیم تنها ارتباط میان موجودات این دو عالم (عالم مُثل و عالم مثال) است.
بنابر آنچه از گفته‏هاى شیخ اشراق برمى‏آید عالم مُثل داراى مرتبه وجودى بالاترى نسبت به عالم مثال است؛ از این‏رو بنابر قاعده امکان اشرف مى‏بایست مُثل، علت عالم مثال باشند. با این حال، در سخنان سهروردى مطلبى در این‏باره به دست نیامد. تنها در میان سخنان شارحان حکمت اشراق، یعنى شهرزورى و قطب‏الدین شیرازى، عبارتى هست که به صراحت علیت عالم مثل را نسبت به عالم مثال بیان مى‏کند.
2ـ5. ارتباط مُثل با نفوس: درباره نسبت میان مُثل و نفوس، دست‏کم دو نکته قابل طرح است: یکى اینکه مُثل غیر از نفوس‏اند؛ نکته دیگر که متفرع بر نکته اول است، اینکه آیا اساسا رابطه‏اى میان این دو موجود برقرار است؟ اگر هست، این رابطه از چه گونه‏اى است؟
درباره نکته نخست باید گفت نفس، نور مدبر، و نور مدبر غیر از نور قاهر است؛ زیرا میان این دو، چندین تفاوت را مى‏توان برشمرد:
1.نفوس با ابدان خود در تأثیر و تأثّر متقابل‏اند؛ به همین دلیل، نفس از زیان و تألّم بدن زیانمند و متألّم مى‏شود؛ ولى رب‏النوع از رنج نوع خود، تألّم نمى‏پذیرد.
2.نفس، تنها به یک بدن تعلّق، و تدبیر همان بدن را بر عهده دارد؛ ولى رب‏النوع به همه ابدان نوع خودش عنایت داشته، تدبیر همه آنها را بر عهده مى‏گیرد.
3.رب‏النوع با آنکه به نوع خود عنایت دارد، عنایتش به گونه تعلق نیست، آنچنان‏که از مجموع رب‏النوع و بدن، شخص یا نوعى واحد پدید آید؛ بلکه به تنهایى و بدون تعلّق به بدن، خود نوع واحد است.
4.مُثل، انوار مجرّده‏اى هستند که هیچ‏گونه ربط و تعلّقى به مادیات ندارند؛ نه در آنها منطبع مى‏شوند و نه در آنها تصرفى مى‏کنند؛ ولى نفوس، انوارى مجرّدند که در اجسام و ابدان تصرف مى‏کنند، هرچند در آنها منطبع نشوند.
اکنون پس از روشن شدن دوگانگى نفوس و مُثل، نکته دوم را بررسى مى‏کنیم که آیا اساسا رابطه‏اى میان این دو موجود برقرار هست، و اگر هست، چگونه رابطه‏اى است. سهروردى پاسخ مى‏دهد نفوس، موجوداتى مجرّدند که ارباب انواع یا همان مُثل آنها را به وجود مى‏آورند. در واقع، نفوسِ متعلق به ابدان، به همراه ابدانشان از رب‏النوع صادر مى‏شوند. نفس به اعتبار جهت عالیه نورى رب‏النوع، و بدن از جهت فقرى رب‏النوع پدید مى‏آید. البته صدور و افاضه نفوس از جانب ارباب انواع، بدین شرط است که ابدان قابلیت دریافت نفس را داشته باشند، وگرنه نفس به هر جسمى ـ اعم از آنکه قابلیت یادشده را داشته یا نداشته باشد ـ افاضه نمى‏شود.
به این‏ترتیب، روشن شد نفوس معلول مُثل‏اند و ابدانِ داراى نفوس، که مادى‏اند، نیز از مُثل پدید مى‏آیند.
3ـ5. ارتباط مُثل با عالم مادّه: عالم ماده دربردارنده برزخ محیط، فلک (برزخ) ثوابت، افلاک هفت‏گانه، عالم عناصر و موالید ثلاث (انواع مرکب از عناصر) است. برزخ محیط، که بزرگ‏ترین موجود مادى است، از نور اقرب صادر مى‏شود. در واقع، نور اقرب به لحاظ فقر، برزخ محیط را پدید مى‏آورد. فلک ثوابت نیز به همراه افلاکى که در آن است از انوار قاهره طولى، به لحاظ فقرشان صادر مى‏شود؛ ولى دیگر افلاک، یعنى افلاک هفت‏گانه، عالم عناصر و مرکبات عنصریه (موالید ثلاث) همگى از عقول عرضیه (مُثل) صادر مى‏شوند.
درباره رابطه مُثل با اشیاى مادى نکاتى هست که به برخى از آنها اشاره مى‏کنیم:
1.رب‏النوع به رغم آنکه با همه افراد و اشخاص نوع خود، نسبتى برابر دارد، به دلیل اینکه خود موجودى عینى و متشخص است، نسبتش با اشخاص مادى از قبیل نسبت مفهوم کلى با افراد آن نیست، و چنان نیست که همانند کلى طبیعى در افراد خود حضور داشته باشد تا لازم آید نخست موجود واحد، یعنى رب‏النوع، در عین واحد و متشخص بودن کثیر هم باشد؛ دوم در عین مجرّد بودن، مادى نیز باشد.
2.با آنکه گفته شده «هر ممکن‏الوجودى مى‏بایست قالب براى موجودى دیگر باشد؛ زیرا محال است صورت بدون معنا تحقق یابد»، رب‏النوع انسان ـ براى نمونه ـ به هدف معنا بودن براى قالب انسان مادى تحقق نیافته است؛ زیرا دست‏کم دو تالى فاسد در پى دارد: 1. موجود مجرّدِ داراى مرتبه عالى‏تر وجود، به سبب موجود پست‏تر مادى آفریده شده باشد؛ 2. خود موجود مجرّد مثالى نیز به دلیل ممکن بودن، مى‏بایست قالب براى موجود دیگر باشد و آن موجود دیگر نیز قالب براى موجودى دیگر، تا بى‏نهایت.
3.ارباب انواع، بسیط و نامرکب‏اند و براى آنها جا و مکانى نیز تصور نمى‏شود؛ زیرا آنها موجوداتى نورى و مجرّدند؛ هرچند مادیات مورد تدبیر آنها مرکب هستند، و این با مثال بودن ارباب انواع نسبت به اشخاص مادى خود منافاتى ندارد؛ چراکه لازمه مثال، مماثلت و همگون بودن مثال و ممثل از هر جهت نیست.
4.باورمندان به مُثل افلاطونى معتقدند هر «نوع جسمانى» مستقلى، رب‏النوعى دارد که داراى ویژگى‏هاى نورى و غیرمادى است و چنان نیست که هر چیزى ـ با هر کیفیتى ـ داراى مثال باشد و براى نمونه انسان یک مثال، و دو پا داشتن انسان (که وصفى از اوصاف انسان است)، نیز مثالى دیگر، و هریک از صفات و خواص او هم مثالى جدا داشته باشد؛ بلکه رب‏النوع انسان به همراه اوصافش وجودى بسیط دارد که تحقق جسمانى و مادى سایه‏اش در عالم اجسام، همانا تحقق نوع مربوط به آن به همراه همه خواص، لوازم و عوارض آن است.
5.برخى گفته‏اند: آثار و افعال گوناگونى که از جماد، نبات، حیوان و انسان صادر مى‏شود، با عنایت و تدبیر ارباب انواع است؛ به ویژه در نبات و حیوان، صدور افعال گوناگون نمى‏تواند به قوّه‏اى بسیط که نسبت به آن افعال شعور و آگاهى نیز ندارد، مستند شود. البته در انسان نیز همه آنچه واقع و صادر مى‏شود مستند به نفس او نیست؛ زیرا او از بسیارى از آن امور آگاهى ندارد.
منابع
1-شیخ اشراق، مجموعه مصنفات، ج 2، هنرى کربن، ص 15، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى، 72؛و همان، ج 3، یزدان شناخت، ص 409.
2 (37)-همان، ج 2، صص 153-211 الى 216؛دروس فلسفه اشراق، دکتر دینانى، ص 31؛و آموزش فلسفه، ج 2، مصباح یزدى، ص 165، سازمان تبلیغات اسلامى، 1365.
3-مجموعه مصنفات، ج 2، حکمةالاشراقصص 212-215.
4-شرح حکمةالاشراق، ص 470.
5- شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردى، ص 631 و مبانى فلسفه اشراق از دیدگاه سهروردى، ص 306
6- ر.ک: ملّاصدرا، الشواهدالربوبیه، ص 257؛ مرتضى مطهّرى، همان، ج 9، ص 57 و 240ـ242
7- شهاب‏الدین سهروردى: مجموعه مصنّفات، ج 2 حکمه‏الاشراق، تصحیح هانرى کربن، ص 92ـ94 و158ـ161 و ج 1، ص 461ـ463
8- ر.ک: شهاب‏الدین سهروردى، همان، ج 1، ص 68 و ج 2، ص 154ـ161.
9- ر.ک: همان، ج 1، ص 457ـ461؛ و نیز على‏نقى بن احمد بهبهانى، عیار دانش، ص 324ـ326.
10- ر.ک: شهاب‏الدین سهروردى، همان، ج 1، ص 457ـ461.
11- ر.ک: شهاب‏الدین سهروردى، همان، ج 2، ص 155ـ162 و ج 1، ص 460؛ و نیز: قطب‏الدین شیرازى، همان، ص 357ـ359
12- ر.ک: شهاب‏الدین سهروردى، همان، ج 2، ص 155ـ162.
13- ر.ک: شهاب‏الدین سهروردى، همان، ج 2، ص 162ـ165؛ قطب‏الدین شیرازى، همان، ص 346ـ366.
14- همان.
15- همان.
16- ر.ک: ملّاصدرا، الشواهدالربوبیه، ص 157 و 260ـ275؛
17- شهاب‏الدین سهروردى، همان، ج 2، ص 170.
18- همان، ص 125ـ127 و 132.
19- همان، ص 132ـ133.
20- همان.
21- همان، ص 139ـ143 و ص 178.
22- همان، ص 142ـ143.
23- همان، ص 142ـ148.
24- همان، ص 119 و 167.
25- همان، ص 136.
26- همان، ص 128ـ129.
27- همان، ص 144؛ قطب‏الدین شیرازى، همان، ص 338ـ339.
28- کیهان اندیشه 1376 شماره 75؛ معرفت شناسی شیخ اشراق
29- مُثُل در نگاه شیخ اشراق و تطبیق اجمالى آن با اندیشه افلاطون، سال هفتم، شماره چهارم، تابستان 1389